Kulturno nasljeđe

Kulturno-istorijsko nasljeđe Bjelasice čine arheološki lokaliteti, sakralni spomenici, narodno graditeljstvo. Brojni autohtoni objekti narodne arhitekture u selima i katunima: kuće, brvnare, kule, vodenice, rasuti su po obodu Nacionalnog parka Biogradska gora i planine Bjelasice. Vrlo slikovito i atraktivno djeluju katuni Pešića rupe, Vranjak, Šiška, Vragodo…

U nacionalnom parku i njegovom užem okruženju ima više lokaliteta sa nekropolama. Kako nijesu arheološki istraženi, ne može se sa sigurnošću precizirati kojem periodu pripadaju: Bardov do, Sjerogošte, Kraljevo kolo, Ganovača, Mican, Gradac, Svatovsko groblje.

Na padinama Bjelasice, u zaštitnoj zoni parka, nalaze se ostaci srednjovjekovnog grada Brskova, koji svjedoče da je ovo naselje bilo veliki rudarski i trgovački centar. Površinski iskopi i ostaci zgrada za stanovanje na lokalitetu Šiška, ukazuju na prisustvo rudara Sasa iz rudnika Brskovo.

Izvornu arhitekturu odlikuje graditeljstvo brojnih katuna, sezonskih pastirskih naselja okolnih sela. Ova naselja, karakteristična za planinske predjele, formirana su uglavnom u prisojnim dolinama i uvalama Bjelasice, sa bogatim pašnjacima. Njihovu strukturu čine kolibe brvnare sa pratećim stočarskim objektima. Kolibe za stanovanje su građene od prirodnog materijala, drveta, kamena i slame, pokrivene složenom šindrom, klisom. Savardak je najstariji i najtipičniji primjerak tradicionalnog sezonskog graditeljstva na ovom području. U prošlosti se koristio kao prostor za stalno življenje.

Narodne rukotvorine lokalnog stanovništva, kroz ručni rad i pletenje vunenih odjevnih proizvoda, plijene ljepotom i načinom izrade. Domaća radinost je na Bjelasici i u okolini bila dominantna – za potrebe domaćinstva izrađivani su razni predmeti od prirodnih materijala. Žene su se uglavnom bavile pletenjem i tkanjem. Još se može (iako) rijetko, naći poneka žena koja se bavi tkanjem, više iz ljubavi i zadovoljstva, izrađujući suvenire. Muškarci su bili vješti u drvodjeljstvu kao i izradi tradicionalnih muzičkih instrumenata – gusala.

Što se tiče tradicionalne izvođačke kulture (pjesma i igra), rijetko se danas može na planini čuti frula i pjevanje “na glas”, vidjeti kolo, ali folklorna društva u gradovima oko Bjelasice njeguju tradiciju i čuvaju od zaborava stare običaje. Bogatu usmenu tradiciju čine legende, priče i anegdote koje se generacijama prenose i žive i danas.

TUTIĆA KATUN

Tutića katun je jedna zanimljiva a nedovoljno istražena lokacija na Bjelasici. Nalazi se u samom srcu Bjelasice, u centru masiva, napušten i urušen stari katun u kom nema više nikoga. Zanimljiv je po tome što su po cijeloj Bjelasici katunsku kolibe pravljene od drveta, samo u Tutića katunu su od kamena. Kada se pogleda sa vrha nekog od okolnih brda, bude jasno da je ovo bilo veliko naselje, sa mnogo porodica, i svaka se građevina jasno razaznaje. Nigdje u okruženju, pa ni u široj zoni Bjelasice nema sličnog naselja. Postoji nekoliko teorija o porijeklu ovog katuna, ali ne znamo koja je od njih tačna. Neke kažu da se radi o plemenima koja su ovdje boravila prije nego su došli Sloveni, a neke da se radi o ostacima katuna iz doba turske vladavine. U svakom slučaju, originalni stanovnici ovog katuna više nisu tu, ali su tu zidine njihovih koliba da svjedoče o njihovom životu na ovim prostorima.

Napušteni katuni

Katuni i katunske kolibe su neizostavan dio kulturnog pejzaža Bjelasice, bilo da se radi o živim ili napuštenim katunima. A na žalost, naći ćete po Bjelasici brojne napuštene katune, zarasle u travu i korov, ali sa drvenim kolibama koje i danas odolijevaju zubu vremena i svjedoče o prošlim vremenima. Takvi su vam katuni Mušika, Ocka, Riva, gdje su porodice putovale i po dva dana sa stokom u vrijeme izdiga. Ili katun Jaganjčarske rupe, bajkovito mjesto, izolovano i okruženo stijenama i kamenom, kao dio pejzaža nekog naučno fantastičnog filma, ali ušuškano i romantično u svojoj samštini.